Về yếu tố ưng thuận của Hợp đồng - TS. Ngô Huy Cương, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội (Kỳ 1)

Từ thời cổ đại, Gaius đã nhận định “Phàm nghĩa vụ đều do các khế ước hay các dân sự phạm phát sinh ra”[1]. Điều đó có nghĩa, hợp đồng là một nguồn gốc quan trọng của nghĩa vụ, mà có thể hiểu: chính nó - nghĩa vụ, là một trọng đề của pháp luật, là một chế định (hay tiểu phân ngành luật) nằm ở vị trí trung tâm của luật tư. Các ngành luật khác ít hay nhiều đều có sự vay mượn các kỹ thuật pháp lý có được từ việc nghiên cứu hợp đồng. Nhấn mạnh hơn tới ý nghĩa pháp lý của hợp đồng, có tác giả định nghĩa hợp đồng là sự thống nhất ý chí nhằm xác lập các nghĩa vụ hay chuyển giao các quyền sản nghiệp (như các quyền đối vật, quyền đối nhân hay quyền sở hữu trí tuệ hay các quyền vô hình khác) từ người này sang người khác[2]. Có lẽ vì thế, các luật gia trước hết phải có những tri thức căn bản và hệ thống về luật hợp đồng. Các thương nhân, cũng như các nhà kinh tế học cũng cần phải có tri thức về hợp đồng ở mức độ nhất định, bởi “hợp đồng là một bộ phận cấu thành của nền kinh tế thị trường”[3]. Nhưng trước hết cần phải hiểu hạt nhân quan trọng nhất của hợp đồng là sự ưng thuận.

Ảnh minh họa: nguồn internet

I. Khái niệm về yếu tố ưng thuận của hợp đồng

Bởi hợp đồng từ thời La Mã cổ đại đã được xem là sự đồng thuận hay hiệp ý (consensus)[4], cho nên sự ưng thuận của các bên kết ước bao giờ cũng được cho là điều kiện hay thành tố đầu tiên của hợp đồng. Reinhard Zimmermann xác nhận rằng, trong luật hợp đồng hiện đại, ưng thuận là khái niệm hạt nhân[5]. Khác hơn, Bộ luật Dân sự 2005 của Việt Nam coi năng lực giao kết hợp đồng là yếu tố đầu tiên để áp đặt điều kiện có hiệu lực của hợp đồng, còn yếu tố tự nguyện được xếp ở hàng thứ ba. Trong một chừng mực nhất định có thể nói, năng lực giao kết hợp đồng là một bộ phận hay một phần không thể không xem xét đến của thành tố ưng thuận. Có lẽ vì thế mà Bộ luật Dân sự Tây Ban Nha không đề cập tới năng lực giao kết hợp đồng trong khi nói tới các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng, mà chỉ nói tới nó khi phân tích điều kiện ưng thuận - một điều kiện có hiệu lực đầu tiên của hợp đồng theo Bộ luật này.

Học thuyết tự do ý chí - cơ sở triết học của hợp đồng, có một hạt nhân lý luận hợp lẽ là con người chỉ bị ràng buộc bởi ý chí của chính mình. Hợp đồng tạo ra sự ràng buộc. Nên ý chí ràng buộc hay sự ưng thuận ràng buộc phải là yếu tố khởi đầu có tính chất nền tảng cho việc xem xét tới hợp đồng. Ngày nay dường như bất kỳ nước nào xuất phát từ truyền thống pháp luật nào cũng nhìn nhận một cách thích đáng tới yếu tố ưng thuận của hợp đồng. Chẳng hạn Bộ luật Dân sự của Cộng hoà Hồi giáo Iran tuyên bố tại Điều 191 rằng: “Hợp đồng chỉ trở nên toàn vẹn bởi ý chí thực của người kết ước, và ý chí thật này nhất thiết phải được gắn liền với một số yếu tố chứng minh có ý chí như vậy”. Tuyên bố này đã kéo theo một qui chế pháp lý tương ứng cho hợp đồng.

Ưng thuận và tự nguyện là các khái niệm sát nghĩa nhau hay hai khái niệm chị em diễn đạt sự hiểu biết và sự tự do[6]. Ưng thuận có bản chất là một trạng thái tâm lý hay sự mong ước bên trong của chủ thể. Nhưng luật hợp đồng thường quan tâm tới sự phù hợp giữa ưng thuận và sự biểu lộ ra bên ngoài của nó. Các luật gia Việt Nam luôn có ý tưởng thống nhất giữa ý chí và sự thể hiện. Họ cho rằng, mong muốn chủ quan của con người có nội dung được xác định bởi các nhu cầu về sản xuất, tiêu dùng của bản thân, và phải được thể hiện ra bên ngoài dưới một hình thức nhất định để người khác biết. Theo họ, giao dịch phải là sự thống nhất giữa ý chí và sự thể hiện, và nếu thiếu đi sự thống nhất này thì có thể vô hiệu[7].

Brian H. Bix phân tích, trong lĩnh vực hợp đồng, ưng thuận có hai thành tố chủ yếu. Đó là sự hiểu biết và sự lựa chọn hợp lý[8]. Hai thành tố này cần được đánh giá khi xem xét sự ưng thuận về một hậu quả pháp lý nhất định. Một số luật gia Nhật Bản xuất phát từ khoa học tâm lý đi tới nhận định, ý chí được biểu lộ ra bên ngoài cần phải được xem xét ở ba thành tố: thứ nhất, mong muốn tạo lập một hậu quả nhất định; thứ hai, mong muốn biểu lộ liên quan tới hậu quả đó; và thứ ba, quá trình biểu lộ sự mong muốn đó[9]. Các phân tích này cho chúng ta một gợi ý về cách thức tìm ra sự hữu hiệu của việc biểu lộ ý chí. Muốn xem xét đến việc biểu lộ ý chí hữu hiệu cần phải trả lời ba câu hỏi: Đương sự có mong muốn tạo lập ra một hậu quả pháp lý cụ thể không? Mong muốn đó được biểu lộ ra bên ngoài như thế nào? Và qui trình biểu lộ sự mong muốn đó ra làm sao? Việc trả lời được ba câu hỏi này cùng với sự đối chiếu với các qui định pháp luật kiểm soát yếu tố ưng thuận là tiền đề cho việc nhận định sự biểu lộ ý chí đó có đem lại hậu quả pháp lý hay không trong thực tế.

Người ưng thuận trước hết phải có sự hiểu biết hay các thông tin về bản chất và đối tượng của hợp đồng, có thể cùng với các điều kiện khác, và có quyền lựa chọn ít nhất là có hay không giao kết hợp đồng. Hơn nữa sự ưng thuận có những điều kiện riêng để trở nên hữu hiệu. Ưng thuận phải thực sự muốn hướng tới một hậu quả pháp lý nhất định và không có tì ố hay khiếm khuyết. Tuy nhiên việc xác định các tì ố hay khiếm khuyết này cũng có sự khác biệt nhất định trong các nền tài phán khác nhau.

Về nguyên tắc, ưng thuận có tì ố hay khiếm khuyết coi như chưa có ưng thuận và phải gánh chịu chế tài huỷ bỏ hợp đồng xuất phát từ nguyên tắc tự do ý chí. Đối với nguyên tắc này, Bộ luật Dân sự Pháp đã có một qui định có tính cách tổng quát là “Sự thoả thuận không có giá trị nếu đạt được do bị nhầm lẫn, bị bạo lực, bị lừa dối” (Điều 1109). Tuy nhiên vì không muốn cho thẩm phán những quyền quá rộng rãi trong việc huỷ bỏ hợp đồng gây ảnh hưởng tới sự ổn định của các hợp ước giữa các tư nhân, nên nhà làm luật có thể đã điều giảm việc sử dụng chế tài như vậy trong các trường hợp này[10]. Ở đây ta lại thấy việc giới hạn tự do ý chí cho mục đích làm bình ổn các quan hệ xã hội. Sự xung đột của hai tư tưởng này có lẽ khiến luật hợp đồng tìm ra giải pháp trung dung cho phép toà án trong một thời hiệu nhất định tuyên hợp đồng vô hiệu bởi sự ưng thuận có tì ố khi được đương sự yêu cầu, vì xét cho cùng các tì ố hay khiếm khuyết đó có thể được khắc phục bởi sự xác nhận lại hoặc không đếm xỉa tới bởi các bên.

II. Các tì ố hay khiếm khuyết của sự ưng thuận

1. Nhầm lẫn

Sự nhận thức hay đánh giá sai của đương sự về thực tế liên quan tới các yếu tố của hợp đồng có thể là nguyên nhân dẫn tới việc huỷ bỏ hợp đồng. Các luật gia thuộc Common Law coi nhầm lẫn là sự nhận thức không đúng của một hoặc nhiều bên của hợp đồng và có thể được sử dụng làm căn cứ để vô hiệu hoá hợp đồng[11]. Dân luật Pháp có quan niệm không quá phức tạp về nhầm lẫn. Chẳng hạn nhầm lẫn được xem là trường hợp chủ thể đánh giá sai về thực tế khách quan trong giao kết hợp đồng, tuy nhiên không phải tình huống nào cũng dẫn tới việc huỷ bỏ hợp đồng[12]. Trong khi đó ở Việt Nam hiện nay có nhận thức khác đôi chút về nhầm lẫn. Giáo trình của Trường Đại học Luật Hà Nội cho rằng:

“Nhầm lẫn là việc các bên hình dung sai về nội dung của giao dịch mà tham gia vào giao dịch gây thiệt hại cho mình hoặc cho bên kia. Sự nhầm lẫn xuất phát từ nhận thức của các bên hoặc phán đoán sai lầm về đối tượng sự việc, sự nhầm lẫn phải được thể hiện rõ ràng mà căn cứ vào nội dung của giao dịch phải xác định được. Nếu bên bị nhầm lẫn chứng minh được sự nhầm lẫn của mình thì giao dịch có thể bị tuyên bố vô hiệu”[13].

Đoạn văn này thể hiện phạm vi của nhầm lẫn (đó là nội dung của giao dịch, và thêm vào đối tượng sự việc), thể hiện điều kiện của nhầm lẫn (đó là phải gây thiệt hại cho một trong các bên, phải được thể hiện rõ ràng, và phải xác định được căn cứ vào nội dung của giao dịch), thể hiện nghĩa vụ chứng minh nhầm lẫn thuộc về bên bị nhầm lẫn, và thể hiện hiệu lực của nhầm lẫn là hợp đồng bị vô hiệu. Quan niệm như thế có lẽ xuất phát từ cách hiểu một số qui định của Bộ luật Dân sự 2005 có nội dung như sau:

“Điều 131. Giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn

Khi một bên có lỗi vô ý làm cho bên kia bị nhầm lẫn về nội dung của giao dịch dân sự mà xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó, nếu bên kia không chấp nhận thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu.

Trong trường hợp một bên do lỗi cố ý làm cho bên kia nhầm lẫn về nội dung của giao dịch thì được giải quyết theo qui định tại Điều 132 của Bộ luật này”.

(Lưu ý: Điều 132, Bộ luật Dân sự 2005 nói về giao dịch dân sự vô hiệu do bị lừa dối, đe doạ).

Nếu xuất phát từ điều luật này mà Trường Đại học Luật Hà Nội đã đưa ra các thông tin như đã nói ở trên thì quả thật không thích hợp vì cần phải hiểu, Bộ luật Dân sự 2005 đã không định nghĩa yếu tố nhầm lẫn, không phân loại yếu tố này, mà có lẽ chỉ xác định một trường hợp nhầm lẫn dẫn tới huỷ bỏ hợp đồng - Đó là trường hợp một bên nhầm lẫn về nội dung của giao dịch do lỗi vô ý của bên kia. Tuy nhiên trường hợp vô hiệu hoá này có hoàn toàn thoả đáng hay không thì còn phải nghiên cứu. Và trước hết cần làm rõ: (1) Nhầm lẫn về nội dung của giao dịch có nghĩa là gì, được hiểu trong phạm vi nào bởi bản thân thuật ngữ nội dung của giao dịch có nhiều nghĩa rộng hẹp khác nhau; và (2) điều kiện của sự nhầm lẫn đó. Nhưng cần phải nói ở đây là các quan điểm trên của Trường Đại học Luật Hà Nội và Bộ luật Dân sự 2005 có dáng dấp của một số thông tin được đưa ra trong cuốn sách “Bình luận khoa học Bộ luật Dân sự Nhật Bản”. Những người viết cuốn sách này cho rằng khoa học pháp lý đưa ra các loại nhầm lẫn là nhầm lẫn trong sự thể hiện, nhầm lẫn về nội dung, và nhầm lẫn về động cơ. Và họ nói: “Nhầm lẫn về các nội dung chủ yếu của giao dịch pháp lý dẫn đến tính vô hiệu của sự thể hiện ý chí”[14].

Hiểu rằng không phải bất kể sự nhầm lẫn nào cũng dẫn tới việc huỷ bỏ hợp đồng. Common Law có một qui tắc chung liên quan tới nhầm lẫn là một người bị ràng buộc bởi hợp đồng mà trong đó có yếu tố nhầm lẫn, trừ khi người đó có thể chứng minh được rằng sự nhầm lẫn đó thuộc một trong các loại nhầm lẫn mà hợp đồng có thể bị tiêu huỷ[15]. Bộ luật Dân sự 1972 (của miền Nam trước kia) xuất phát từ việc phân loại nhầm lẫn để xác định các hậu quả pháp lý đối với chúng trong các qui định sau:

“Sự lầm lẫn chỉ là một nguyên nhân làm cho khế ước vô hiệu, nếu là lầm lẫn về thực chất của sở vật hay về một đặc tính cốt yếu cho sự cam kết.

Sự lầm lẫn về cá nhân người cộng ước không làm cho khế ước vô hiệu, trừ phi cá nhân của người ấy là yếu tố chính cho sự cam kết” (Điều thứ 662).

Bởi vậy phân loại nhầm lẫn là việc phải làm trước tiên trong việc nghiên cứu về nhầm lẫn.

Luật La Mã thường nhắc tới năm loại nhầm lẫn là: Nhầm lẫn về đối tượng (error in corpore); nhầm lẫn về giá cả (error in pretio), nhầm lẫn về về bản chất pháp lý của hợp đồng (error in negotio), nhầm lẫn về người (error in persona), và nhầm lẫn về bản chất của đồ vật (error in substantia)[16]. Nhầm lẫn về bản chất pháp lý của hợp đồng là nhầm lẫn giữa hai loại hợp đồng có bản chất pháp lý khác nhau (chẳng hạn hợp đồng tặng cho và hợp đồng gửi giữ). Đây là tình huống mà các bên không có sự thoả thuận về bản chất của hợp đồng[17]. Nhầm lẫn về đối tượng của hợp đồng là nhầm lẫn sự vật làm đối tượng của hợp đồng. Nhầm lẫn về bản chất của đồ vật là nhầm lẫn về thực chất của đồ vật (chẳng hạn như tưởng đồ vật được làm bằng bạc, nhưng thực tế bằng kẽm). Trong dân luật Pháp, thông thường người ta nhắc tới nhầm lẫn về bản chất của đồ vật, nhầm lẫn về chủ thể, nhầm lẫn về bản chất của hợp đồng, và nhầm lẫn về đối tượng của hợp đồng[18]. Các nhầm lẫn được phân loại này cũng ảnh hưởng tới dân luật Việt Nam dưới các chế độ cũ. Nhưng khi tái cơ cấu lại cách thức phân loại để kiểm soát các hợp đồng, Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ 1931 và Bộ luật Dân sự Trung Kỳ 1936 đã chia nhầm lẫn thành hai loại là: (1) Nhầm lẫn cản trở (bao gồm nhầm lẫn về bản chất của hợp đồng, nhầm lẫn về đối tượng của hợp đồng, nhầm lẫn về người đối ước, và nhầm lẫn về nguyên nhân của hợp đồng), có nghĩa là nhầm lẫn ngăn cản sự thoả thuận của những người kết ước; và (2) nhầm lẫn hà tì, có nghĩa là nhầm lẫn không ngăn cản sự thoả thuận, nhưng cho phép người kết ước xin tiêu huỷ hợp đồng, tuy nhiên không phải trong mọi trường hợp[19]. Ở đây cần lưu ý, các nhầm lẫn về đối tượng, về người, về bản chất của hợp đồng và về bản chất của đồ vật được xem là các nhầm lẫn liên quan tới nội dung của hợp đồng, còn nhầm lẫn về nguyên nhân (error in motive) ngược lại và, theo một cách thức tiếp cận, trong chừng mực nào đó không được xem là liên quan tới nội dung của hợp đồng[20].

Common Law luôn nhấn mạnh tới sự phân biệt ba loại nhầm lẫn là nhầm lẫn đơn phương (unilateral mistake), nhầm lẫn đối với nhau (mutual mistake), và nhầm lẫn chung (common mistake)[21].

Nhầm lẫn là một loại tì ố phức tạp thường gặp và gây khó khăn trong việc xác định và áp dụng chế tài. Do đó người ta thường xác định phạm vi, điều kiện và hiệu lực của nhầm lẫn.

Trong đời sống thực tiễn có sự nại ra nhầm lẫn về pháp luật, nhất là trong giao lưu quốc tế. Ở cả common law và equity theo truyền thống pháp luật Anh khi phân loại nhầm lẫn thành nhầm lẫn về sự kiện (mistake of fact) và nhầm lẫn về luật (mistake of law), thì chỉ có nhầm lẫn về sự kiện là có hiệu lực, còn nhầm lẫn về luật không có hiệu lực bởi thi hành nguyên tắc ignorantia juris haud excusat[22](không ai được xem là không biết luật), trừ hai trường hợp được xem như các sự kiện mà phải chứng minh trước toà án là: (1) khi một bên không được cho là biết pháp luật nước ngoài; và (2) khi một bên không được cho là biết các quyền tư thậm chí chúng là các quyền có tính pháp lý[23]. Các nguyên tắc của Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế 2004 cho rằng: “Nhầm lẫn là một nhận thức nhầm liên quan tới các sự kiện hoặc pháp luật đang tồn tại khi hợp đồng được giao kết” (Điều 3.4). Đối với hai loại nhầm lẫn như định nghĩa tại điều này, Unidroit chủ trương đưa ra một giải pháp pháp lý giống nhau cho chúng bởi xuất phát từ suy tính rằng: các hệ thống pháp luật hiện đại ngày càng phức tạp gây khó khăn lớn cho thương mại quốc tế, nên định hướng là: sự nhầm lẫn về tình tiết của hợp đồng hoặc về pháp luật dẫn tới việc hình dung sai về tương lai của hợp đồng thì các qui định về nhầm lẫn được áp dụng[24].

Nhầm lẫn về người là một tì ố của sự ưng thuận theo quan niệm của Luật La Mã có nghĩa giao kết hợp đồng với người này lại tưởng giao kết với người khác, và được xem là một nguyên nhân làm cho hợp đồng vô hiệu, vì thiếu sự ưng thuận[25]. Trong đời sống hiện đại, những người giao kết hợp đồng không phải là đều quan tâm tới việc họ giao kết hợp đồng với ai, và có thể họ vì lợi ích của mình không yêu cầu tuyên vô hiệu hợp đồng khi nhầm lẫn về người. Vì thế đã có những cố gắng giới hạn bớt phạm vi hiệu lực của nhầm lẫn về người trong ngay cả các trường hợp đặc điểm cá nhân của người đối ước là một yếu tố chủ yếu để bên nhầm lẫn giao kết hợp đồng hay sự cân nhắc về người là một thành tố của sự thoả thuận bằng cách buộc người nại ra sự nhầm lẫn về người phải chứng minh rằng mình không mong muốn giao kết hợp đồng với bất kỳ ai khác với cùng các điều kiện như vậy[26]. Bộ luật Dân sự Pháp tại Điều 1110, đoạn 2 có các giới hạn đối với hiệu lực của nhầm lẫn rằng: “Sự nhầm lẫn không thể là căn cứ làm cho hợp đồng vô hiệu nếu là nhầm lẫn về người mà mình có ý định giao kết, trừ phi việc xem xét nhân thân người đó là căn cứ chính của việc giao kết hợp đồng”. Các giải thích về điều luật này và án lệ của Pháp cho thấy có những loại hợp đồng có thể bị vô hiệu bởi nhầm lẫn về người như: hợp đồng không có đền bù, và hợp đồng uỷ quyền có thù lao, hợp đồng lao động, hợp đồng bán hàng trả chậm[27]… Các Bộ luật Dân sự cũ của Việt Nam cũng theo khuynh hướng này. Nhầm lẫn về người cũng có những liên quan tới thành lập công ty hợp danh. Trong dạng công ty đối nhân này, cá nhân thành viên là yếu tố quan trọng, cho nên sự ưng thuận bị tì ố bởi nhầm lẫn về người sẽ làm cho công ty vô hiệu[28].

Nhầm lẫn về bản chất của đồ vật đã được án lệ của Pháp và dân luật của Việt Nam trước kia quan niệm khá rộng rãi, không nhất thiết liên quan tới thực chất của đồ vật. Vũ Văn Mẫu tóm tắt ba phạm vi của nhầm lẫn đưa ra xem xét huỷ bỏ hợp đồng được qui định trong Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ và Bộ luật Dân sự Trung Kỳ như sau: (1) Các nhầm lẫn về thực chất của đồ vật hiểu theo nghĩa hẹp hay nghĩa cụ thể của danh từ này; (2) Những nhầm lẫn không liên hệ tới thực chất của đồ vật nhưng được các đương sự ghi rõ là chủ yếu trong hợp đồng; và (3) Các nhầm lẫn có tính cách chủ yếu vì hiển nhiên như vậy, có nghĩa là một tính chất mà thường lệ một đồ vật phải có theo xét đoán chung hoặc lợi ích mà các bên của hợp đồng mong đợi ở đồ vật[29]. Bộ luật Dân sự Bắc Kỳ có nội dung liên quan tới các lý giải này như sau:

“Nếu nhận lầm về vật mà lầm về tính cốt - yếu của vật ấy, người lập - ước tưởng rằng có thật mà vì tưởng thế mới quyết - định hoặc là đoan hay hứa, hoặc là bán hay mua vật đó, thời hiệp ước chỉ có thể bác và xin thủ - tiêu được mà thôi.

Nếu không có chứng - cớ nào trái lại, thời những tính thuộc về bản - thể vật coi như trong ý người lập - ước đã cho là tính cốt - yếu.

Trái lại, những tính không thuộc về bản - thể vật, thì khi nào ý người lập - ước đã định lấy làm cốt - yếu hay là khi có một tình - trạng hiển - nhiên như thế, thì mới cho là tính cốt - yếu mà thôi” (Điều thứ 658).

Nội dung của điều luật này cũng được nhắc lại nguyên văn tại Điều thứ 694 của Bộ luật Dân sự Trung Kỳ. Như vậy phạm vi của nhầm lẫn đã được các Bộ luật Dân sự cũ của Việt Nam xác định tương đối cụ thể trong một chừng mực nhất định.

Điều kiện và hiệu lực của nhầm lẫn được Các nguyên tắc của Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế 1994 và 2004 đều xác định:

“(1) Một bên có thể chỉ huỷ bỏ hợp đồng bởi nhầm lẫn, nếu, khi hợp đồng được giao kết, sự nhầm lẫn quan trọng tới mức mà một người bình thường trong hoàn cảnh tương tự như bên nhầm lẫn nhẽ ra chỉ giao kết hợp đồng với những điều kiện khác cơ bản hoặc nhẽ ra không giao kết hợp đồng nếu biết tình trạng thật của vấn đề, và

(a) bên kia đã có nhầm lẫn tương tự, hoặc đã gây ra nhầm lẫn, hoặc đã biết hoặc nhẽ ra phải biết về nhầm lẫn và đi ngược lại với các chuẩn mực thương mại hợp lý về sự ngay thẳng để mặc cho bên nhầm lẫn mắc phải sai lầm; hoặc

(b) bên kia tại thời điểm huỷ bỏ hợp đồng đã không hành động một cách hợp lý dựa trên hợp đồng.

(2) Tuy nhiên một bên không thể huỷ bỏ hợp đồng nếu

(a) có lỗi vô ý nghiêm trọng trong việc mắc phải nhầm lẫn; hoặc

(b) nhầm lẫn liên quan tới một sự kiện mà với nó rủi ro nhầm lẫn do bên nhầm lẫn gánh chịu, hoặc liên hệ tới hoàn cảnh, bên nhầm lẫn nên gánh chịu” (Điều 3.5).

Điều luật này đã xây dựng các điều kiện của nhầm lẫn dẫn tới hậu quả huỷ hợp đồng dựa trên tính chất và mức độ của sự nhầm lẫn, và các yếu tố liên quan tới các bên trong sự thoả thuận.

Nhầm lẫn là một sự kiện pháp lý nên có thể chứng minh bằng mọi phương cách, kể cả sự suy đoán[30]. Nghĩa vụ chứng minh thuộc về bên nại ra sự nhầm lẫn.

Liên quan tới phạm vi, điều kiện và hiệu lực của nhầm lẫn cần lưu ý tới cách phân loại nhầm lẫn dựa trên tiêu chí một hay nhiều bên tham dự vào sự nhầm lẫn:

(1) Nhầm lẫn đơn phương (unilateral mistake) là khi một bên bị nhầm lẫn, và bên khác biết sự nhầm lẫn đó (chẳng hạn khi A bán cho B một bức tranh mà B tin tưởng một cách nhầm lẫn rằng bực tranh đó là tranh Bùi Xuân Phái; A biết bức tranh đó không phải là tranh Bùi Xuân Phái, và cũng biết B nhầm lẫn).

(2) Nhầm lẫn đối với nhau (mutual mistake) là khi các bên đều hiểu lầm (chẳng hạn A có hai chiếc xe Ford và Fiat, A giao kèo bán cho B một chiếc, mà A muốn bán Fiat, còn B nghĩ mua Ford).

(3) Nhầm lẫn chung (common mistake) là khi cả hai bên của hợp đồng có cùng một nhầm lẫn (chẳng hạn A bán cho B một bức tranh mà cả hai bên đều tin tưởng nhầm rằng đó là tranh của Bùi Xuân Phái). Cần lưu ý: Trong dạng nhầm lẫn này các bên đã đạt được sự thoả thuận, nhưng trên căn bản nhầm lẫn; ngược lại trong nhầm lẫn đơn phương và nhầm lẫn đối với nhau, không có sự thoả thuận nào cả[31].

Qua các khảo sát trên, có thể Bộ luật Dân sự 2005 và các đạo luật khác của Việt Nam hiện nay không chuyển tải đầy đủ các vấn đề liên quan tới nhầm lẫn. Điều 131 của Bộ luật Dân sự 2005 dường như chỉ quan tâm tới nguyên tắc thiện chí, trung thực trong khi nói về nhầm lẫn nhằm tới sự bình ổn của các quan hệ hợp đồng, mà không chú ý thích đáng tới tự do ý chí. Cần thấy rằng, văn bản pháp luật không nên bó cứng việc xem xét tì ố nhầm lẫn, mà nên dành một khoảng nhất định cho việc giải thích tư pháp đối với từng trường hợp cụ thể, và nên cân nhắc thận trọng giữa quyền của tư nhân trong tự do ý chí và lợi ích cộng đồng trong việc bình ổn các quan hệ hợp đồng.

[1]Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 53

[2] Boris Starck, Droit Civil, Obligations, 2. Contrat,Troisième édition, Litec, 1989, p. 3

[3] Edward Younkins, Freedom to contract, Liberty Free Press, June 15, 2000, [http://www.quebecoislibre.org/younkins25.html], 2/2/2008

[4] Vũ Tam Tư, Luật Rôma: Khế ước & Nghĩa vụ, Trường đại học tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, Lưu hành nội bộ, tr. 51- 52

[5] Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations- Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford University Press, 1996, p. 563

[6] Brian H. Bix, Consent in Contract Law, Legal Studies Research Paper Series, Research Paper No. 08-36, University of Minnesota Law School, p. 4

[7]Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật dân sự Việt Nam- Tập 1, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2006, tr. 137- 138

[8] Brian H. Bix, Consent in Contract Law, Legal Studies Research Paper Series, Research Paper No. 08-36, University of Minnesota Law School, p. 4

[9] Xaca Vacaxum, Tori Aridumi, Bình luận khoa học Bộ luật Dân sự Nhật Bản, Nguyễn Đức Giao và Lưu Tiến Dũng dịch ra tiếng Việt, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 131

[10] Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 109

[11]Wikipedia, the free encyclopedia, Contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Contracts], 5/12/2009, p. 12

[12]Corinne Renault- Brahinsky, Đại cương về pháp luật hợp đồng, Nxb Văn hoá - Thông tin, Hà Nội, 2002, tr. 40

[13] Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình luật dân sự Việt Nam- Tập 1, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2006, tr. 154

[14] Xaca Vacaxum, Tori Aridumi, Bình luận khoa học Bộ luật Dân sự Nhật Bản, Nguyễn Đức Giao và Lưu Tiến Dũng dịch ra tiếng Việt, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 136

[15] R. Keith Yorston and Edward E. Fortescue, Australian Mercantile Law, The Law Book Co. of Australia PTY LTD, Sydney, Melbourne, Brisbane, 1943, p. 31

[16] Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations- Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford University Press, 1996, pp. 589- 592

[17] Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations- Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford University Press, 1996

[18] Corinne Renault- Brahinsky, Đại cương về pháp luật hợp đồng, Nxb Văn hoá - Thông tin, Hà Nội, 2002, tr. 40- 41

[19] Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 111

[20] Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations- Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford University Press, 1996, p. 597

[21] Wikipedia, the free encyclopedia, Contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Contracts], 5/12/2009, p. 12

[22] Nguyên tắc này có nghĩa tổng quát là không ai được xem là không biết luật

[23] Abdul Kadar, Ken Hoyle, Geoffrey Whitehead, Business Law, Made Simple Books, London, 1985, p. 111

[24] Unidroit, Bộ nguyên tắc của Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế 2004, bản dịch tiếng Việt với sự tài trợ của Tổ chức quốc tế Pháp ngữ, Nxb Tư pháp, Hà Nội, 2005, tr. 172

[25] Vũ Tam Tư, Luật Rôma: Khế ước & Nghĩa vụ, Trường đại học tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, Lưu hành nội bộ, tr. 52- 53

[26] Reinhard Zimmermann, The Law of Obligations- Roman Foundations of the Civilian Tradition, Oxford University Press, 1996, p. 611

[27] Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 115; Corinne Renault- Brahinsky, Đại cương về pháp luật hợp đồng, Nxb Văn hoá- Thông tin, Hà Nội, 2002, tr. 41

[28] Lê Tài Triển, Nguyễn Vạng Thọ và Nguyễn Tân, Luật thương mại Việt Nam dẫn giải, Quyển II, Sài Gòn, 1973, tr. 736

[29] Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 113- 114

[30] Vũ Văn Mẫu, Việt Nam dân luật lược khảo- Quyển II: Nghĩa vụ và khế ước, In lần thứ nhất, Bộ Quốc gia Giáo dục xuất bản, Sài Gòn, 1963, tr. 118; Corinne Renault- Brahinsky, Đại cương về pháp luật hợp đồng, Nxb Văn hoá - Thông tin, Hà Nội, 2002, tr. 42

[31] Abdul Kadar, Ken Hoyle, Geoffrey Whitehead, Business Law, Made Simple Books, London, 1985, pp. 111- 112; Wikipedia, the free encyclopedia, Contract, [http://en.wikipedia.org/wiki/Contracts], 5/12/2009

(Nguồn tin: Bài viết đăng trên Ấn phẩm Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, số 7(168), tháng 4/2010)